“Als abstinentie niet lukt, probeer dan de verslaving onder controle te krijgen”
Klinisch psycholoog Ron van Outsem komt met richtlijnen voor de behandeling van mensen met een langdurige en ernstige verslaving aan alcohol en/of drugs. “Als abstinentie (nog) niet haalbaar is, dan moeten we het anders aanpakken. Met de aanpak geregisseerd gebruik proberen we het gebruik en het gedrag onder controle te krijgen. Dat kan ook werken binnen de forensische zorg.”
Wat gebeurt er met mensen in de forensische zorg die ondanks talloze pogingen met begeleiding, medicatie en therapie niet van hun verslaving afkomen? “Weer berispen heeft geen enkel nut bij de categorie ernstig verslaafden”, zegt Van Outsem. “Dit is een strafongevoelige groep. Hoe zorg je dan dat deze mensen geen delicten meer plegen? Het bezit van harddrugs zelf is al strafbaar. Wat wel kan, is aansturen dat deze groep van zwaarste verslaafden minder delicten gaat plegen. Dat kan met geregisseerd gebruik. Deze methode kun je experimenteel inzetten in forensische BW’s.”
De behandeling van de zwaarste categorie verslaafden verloopt volgens Van Outsem al jaren in dezelfde vicieuze cirkel. Bij de verslavingszorginstelling Bouman GGZ-Antes in Rotterdam probeerde de klinisch psycholoog het anders: als abstinentie niet lukt, waarom dan niet de verslaving onder controle krijgen? Zo kwam hij tot de methode van geregisseerd gebruik, waarbij je met de cliënt afspraken maakt over welke middelen iemand gebruikt en met wie, in welke dosering, op welke plek en tijd en hoe hij of zij aan de middelen komt. Daarnaast worden ook afspraken gemaakt over hoe dit gebruik wordt gecontroleerd. “Het doel is om de kwaliteit van leven en veiligheid te verbeteren, risico’s te minimaliseren en te zorgen dat deze mensen zo min mogelijk – het liefst geen – delinquent gedrag vertonen. Dat moet deze set afspraken mogelijk maken.”
Sparen voor een airfryer
Onderdeel van geregisseerd gebruik is een tokenconstructie, waarbij goed gedrag direct wordt beloond met tokens. Die tokens kan de cliënt opsparen en inruilen voor goederen of diensten. “Je kunt bijvoorbeeld afspreken dat iemand mag drinken of blowen, maar geen coke mag gebruiken”, legt Van Outsem uit. “Lukt dat een week? Dan krijg je 10 punten. Lukt dat een maand? Dan krijg je 80 punten. Vanaf 100 punten kun je die inwisselen voor bijvoorbeeld beltegoed of verder sparen voor iets groters, zoals een airfryer. Het hoeven geen grote dingen te zijn, want mensen reageren al goed op kleine beloningen.”
Om zeker te zijn dat de cliënt de tokens verdient, worden bijvoorbeeld urinecontroles, bloedproeven en blaastests ingezet. “Maar die zijn niet zaligmakend”, zegt de klinisch psycholoog. “Je moet dus de cliënt goed in beeld hebben, begrijpen dat het niet altijd goed gaat en blijven praten: hoe zorgen we dat het volgende week beter gaat? Het duurt sowieso een tijd voordat iemand mee is. Deze mensen zijn namelijk gewend dat ze berisping op berisping krijgen. Bovendien vergt open en bloot over je verslaving praten wederzijds vertrouwen. Daarom is helderheid belangrijk: we willen niet dat je nu stopt, maar dat je je verslaving onder controle krijgt.”
Vloeken in de kerk
In de forensische verslavingszorg níet inzetten op abstinentie, dat klinkt als vloeken in de kerk. “Het is natuurlijk lastig uitleggen”, zegt Van Outsem, “want je accepteert in zekere zin dat iemand delicten gaat plegen; drugsbezit blijft natuurlijk strafbaar. Tegelijkertijd wordt tot nu toe het gebruik getolereerd en dat werkt ook delicten in de hand. Dan kijk je weg en doe je er niks mee. Met geregisseerd gebruik maken we het gebruik en het gedrag stuurbaar, want we kijken juist hoe we deze mensen, voor wie met de huidige behandelmethoden abstinentie nog niet bereikbaar is, wél kunnen helpen. Hoe zij door shaping in ieder geval minder erge delicten plegen. Hierover moet je dus goede afspraken maken met de officier van justitie en met de reclassering. En je moet rekening ermee houden dat deze behandeling mogelijk voor de rest van hun leven loopt.”
De methode geregisseerd gebruik is volgens de klinisch psycholoog nog niet breed inzetbaar in de forensische ggz. “Het is alleen voor de allerzwaarste groep cliënten bedoeld. Omdat je gebruik accepteert, mengt zich dat – ethisch en praktisch gezien – ook niet met andere verslaafden die wél streven of werken naar abstinentie. Je kunt geregisseerd gebruik dus alleen inzetten op aparte faciliteiten. Het is ook onwenselijk dat patiënten binnen eenzelfde kliniek op de ene afdeling wel gebruiken en op de afdeling daarnaast niet, want dan kunnen anderen in aanraking komen met drugs. Daarnaast moeten we met experimentele inzet eerst bewijzen dat het werkt bij (forensische) BW’s. Daarna kunnen we kijken of het op hoger niveau ook werkt. Dan is opschaling mogelijk naar een aparte afdeling voor ISD’ers en later misschien een longstay-faciliteit in het tbs-circuit. De effecten moeten zich eerst bewijzen voordat je het op een hoger zorg- en beveiligingsniveau kunt inzetten.”
Leven naast de verslaving
Bij de verslavingszorginstelling Bouman GGZ-Antes zag Van Outsem alvast mooie effecten. “We zagen daar dat het leven van verslaafden niet meer volledig in het teken van de verslaving stond; door geregisseerd gebruik werd hun wereld groter. Ze kregen belangstelling voor andere zaken en sommigen gingen bijvoorbeeld vissen of radio’s repareren. Heel mooi om te zien. Uiteindelijk is het dus niet onmogelijk dat deze mensen toch abstinent worden – al is het maar voor een bepaalde periode. Als dat kan, moet je ze natuurlijk daarbij helpen. Maar laten we ze eerst een kans geven om de verslaving en hun gedrag onder controle te krijgen. Dat kan met geregisseerd gebruik.”
