Onderzoeksinstituut IVO staat bekend om haar onderzoek naar mensen met een verslaving, psychische problemen, schulden, crimineel gedrag of met andere maatschappelijke problemen. We noemen ze meestal ‘kwetsbare doelgroepen’. En over deze doelgroepen bestaan tal van stigmatiserende vooroordelen. Je zou denken dat ik, als IVO-onderzoeker, mij hier niet schuldig aan maak. Helaas, ikzelf en mensen uit mijn omgeving dragen ook weleens (onbewust) bij aan deze vooroordelen. Dus hieronder doe ik een suggestie om dit te beperken.
Vorig jaar onderzochten we bij IVO de situatie en wensen van sekswerkers op de (inmiddels gesloten) tippelzone in Utrecht. Op een paar late avonden rond kerst gingen we daarvoor op pad in de zogenaamde ‘straatprostitutie’. Typisch zo’n onderzoekservaring ‘die het goed doet op feestjes’. Veelzeggend zijn de reacties: ernstig gefronste wenkbrauwen en kreten als “oh jeetje” of “goh, wat heftig”. Want daar kom je toch een hoop ellende tegen? Niemand is daar toch écht uit vrije wil?
Hetzelfde gebeurt als ik vertel over mijn onderzoek naar herstel bij drugsverslaving of over de mensen in de daklozenopvang in Leiden die ik interviewde. Mensen om mij heen maken zich soms zelfs zorgen: “Je zal wel een hoop verschrikkelijke dingen horen!” “Dat is vast moeilijk werk.” Of: “Wat goed dat je dat doet, ik zou het niet kunnen.”
Het is vast niet stigmatiserend bedoeld. Eerder als oprechte interesse of zelfs als compliment. En daardoor antwoordde ik vaak bevestigend op zulke reacties. Het gaf me een bepaalde legitimiteit en status. Want – laten we eerlijk zijn – het klinkt ook wel stoer dat je bezig bent met mensen ‘in de rafelranden van de samenleving’. Maar zulke opmerkingen, begeleid door een ernstige toon en blik, komen voort uit diepgewortelde stigma en onterechte aannames. En ik ben me steeds meer ervan bewust dat ik zo’n stereotype of vooroordeel onbedoeld help bevestigen.
Een manier om dit tegen te gaan, is het delen van positieve ervaringen. Eigenlijk zijn dergelijke interviews namelijk bijna altijd leuk en prettig om te doen. Ik zie en spreek regelmatig intelligente en gepassioneerde mensen met een enorme variatie aan levensverhalen. En ja, soms hoor ik hele nare verhalen. Maar heel vaak zijn het positieve verhalen. Ook van mensen die zich in kwetsbare situaties bevinden.
En het klopt dat niet iedereen dit werk zou kunnen doen. Om onderzoek te doen naar mensen in kwetsbare situaties, zijn een (onderzoeks)opleiding, het kunnen leren onder begeleiding van ervaren (IVO-)collega’s en bepaalde empathische karaktertrekken een pré. En soms bevind je je in kwetsbare situaties, dus moet je scherp zijn en blijven reflecteren op je eigen opvattingen. Het is belangrijk om dit vervolgens ook uit te dragen naar de buitenwereld.
Dus als iemand volgende keer iets tegen mij zegt als: “Je zal wel verschrikkelijke dingen horen.” Dan reageer ik met: “Eigenlijk hoor ik juist veel mooie dingen. Mensen in kwetsbare situaties maken moeilijke dingen mee en moeten omgaan met een hoop onrecht. Maar ik bewonder hun veerkracht en leer ontzettend veel van hen. Bovendien geeft het mij veel voldoening om hun verhaal te vertellen aan anderen die zich niets hierbij kunnen voorstellen. Dit is het leukste deel van mijn werk!”
Thomas Martinelli is medior onderzoeker en promovendus bij het IVO. Hij is antropoloog en criminoloog, gespecialiseerd in kwalitatief veldonderzoek. Stigma en herstel bij (drugs)verslaving vormen de focus bij zijn promotieonderzoek Recovery Pathways.
